Komt de democratie in gevaar als Giorgia Meloni, zoals wordt voorspeld, de verkiezingen in Italië wint? Zowel haar politieke tegenstanders als veel buitenlandse waarnemers zeggen daar bang voor te zijn. Meloni leidt immers een erfgenaam van de neofascistische partij en is politiek opgegroeid binnen de jeugdbeweging daarvan. Meloni zegt dat het fascisme voltooid verleden tijd is, maar de erfenis ervan is nog wel zichtbaar binnen de partij. Ik heb deze vraag opgesplitst in een aantal deelvragen over de verschillende aspecten ervan.
Laait het oude fascisme op?
Meloni’s partij Fratelli d’Italia komt via een reeks schakels voort uit de neofascistische partij MSI die tot begin jaren negentig heeft bestaan. Meloni heeft in een toespraak in het Frans, Engels en Spaans geprobeerd de vragen hierover in het buitenland weg te nemen. ,,Italiaans rechts heeft het fascisme al sinds decennia naar de geschiedenis verwezen en ondubbelzinnig de onderdrukking van de democratie en de schandalige wetten tegen joden veroordeeld’’, zei Meloni daarin. Duidelijk. Maar het was wel minder stellig dan de veroordeling van het fascisme door Gianfranco Fini, de man die midden jaren negentig de MSI ophief en van neo-fascisten post-fascisten maakte. Fini veroordeelde het fascisme als ,,het absolute kwaad’’.
Met dat filmpje kon Meloni niet alle vragen wegpoetsen. Kijk naar mensen en symbolen, en dan dekt dat ‘ondubbelzinnig’ van Meloni de lading niet.
Meloni is lid geworden van het Fronte della Gioventù, de jongerenorganisatie van de MSI, na de moord in 1992 op de mafiarechters Giovanni Falcone en Paolo Borsellino – de laatste had sympathie voor hard rechts. Veel kameraden van Meloni uit die tijd zijn bij haar gebleven, ook toen zij in 2012 uit onvrede over de politieke strategie van Fini met een paar medestanders besloot een eigen partij op te richten. Binnen die groep lopen nog een paar mensen rond die af en toe de Romeinse groet brengen, met de rechterarm omhoog. Haar zwager en politieke vertrouweling Francesco Lollobrigida opende tien jaar geleden nog een mausoleum voor een fascistische leider die veroordeeld is wegens oorlogsmisdaden in Ethiopië.
De vlam en martiale spreuken
Ook symbolen van vroeger zijn gebleven. In het hart van het partijsymbool staat een driekleurige vlam. Dat was in de jaren na de Tweede Wereldoorlog decennialang hét symbool van de neofascistische partij. Van veel kanten is haar gevraagd om te laten zien dat het ernst is met het afstand nemen van het ‘historische’ fascisme, door die vlam te doven. Meloni antwoordt dan dat zij de noodzaak daarvoor niet ziet – ook Fini had de vlam in zijn partijsymbool laten staan.
En luister naar de martiale taal die sommige partijleden gebruiken, naar de echo’s van Mussolini’s ,,God, vaderland en gezin’’ in de toespraken van Meloni. Of kijk naar de gadgets in de webshop van de partij. In de retoriek en symboliek van Fratelli d’Italia is minder afstand van de retoriek en symboliek van Mussolini dan Meloni suggereert. Maar veel Italianen liggen daar niet echt wakker van.
Dus de democratie is niet in gevaar?
We zullen geen zwarthemden door de straten zien marcheren, geen knokploegen politieke tegenstanders aanvallen, geen censuur in de media zien. De vrijheid van meningsuiting is niet in gevaar, Meloni houdt wel van debat.
Je kunt voor deze vraag beter kijken naar de huidige bedreigingen voor een democratisch bestel dan naar het fascisme. Om maar een paar elementen te noemen: nepnieuws, complottheorieën, verzet tegen wetenschappelijke inzichten, ondermijning van de rechtsstaat, gebrek aan een open debat, zelfbevestigende bubbels, eigenrichting, ongecontroleerde overheidsmacht, ondermijning van individuele rechten. En dan klinken Meloni’s uithalen naar een kongsi van politici die globalisering preken, linkse politici die rechts ,,aan de leiband willen houden’’, en machtige financiers wel problematisch. Net als haar meedeinen op de kritiek op ´mainstream media’ .
Waar staat Meloni nu?
Meloni is fel, energiek en ook buitengewoon pragmatisch. Haar partij is razendsnel gegroeid en moet zich, na alle verkiezingsretoriek, in de praktijk nog bewijzen. Maar de internationale vriendschappen die Meloni is aangegaan, geven wel een indicatie. Ze spreekt goed Spaans en heeft ook persoonlijk goede banden met de nationaal-populistische partij Vox. In het Europees parlement zit haar partij in de fractie Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), waarvan ook de Poolse conservatieve-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) zit. Ze heeft vaak haar bewondering uitgesproken voor Victor Orbán in Hongarije. De liefde is in 2015 opgebloeid toen Orbán een hek tegen migranten om zijn land bouwde, maar omvat nu ook diens gezinspolitiek en zelfverklaarde verdediging van de christelijke identiteit.
Meloni is ook voorzitter van de ECR-partij, een bundeling van overwegend radicaal-conservatieve partijen. Daarin zitten ook de Amerikaanse Republikeinen, Likud uit Israël, de hard-rechtse Zweedse Democraten, en vanuit Nederland Forum voor Democratie.
Marine Le Pen zit daar niet bij. Haar partij zit in het Europarlement in een andere fractie, maar Meloni ziet zich wel als een geestverwant. In Franse verkiezingstijd twitterde Meloni: ,,Ik sta aan de kant van Le Pen. Met het volk, tegen het establishment. Forza Marine.’’ Een europarlementariër van haar partij is verloofd met Marion Maréchal, een nichtje van Le Pen, die zich in Frankrijk heeft aangesloten bij de radicaal-rechtse publicist Éric Zemmour.
En aan de andere kant van de oceaan? Meloni was in februari voor de tweede keer te gast op CPAC, de conservatieve landdagen van de Republikeinse partij. ,,De enige manier om te rebelleren is door te houden wat we hebben. De enige manier om te rebelleren is door conservatief te zijn’’, zei ze daar. Ze heeft in het verleden samengewerkt met Steve Bannon, de conservatieve activist die kort stafchef van president Trump was, toen Bannon hardop droomde van een internationale alliantie van rechts-nationalisten.
Toen Trump president was stond Meloni achter hem. Maar na de aanval op het Capitool heb ik geen relevante tweets van haar meer kunnen vinden over Trump. Salvini bleef wel twitteren, ook na die aanval, over de ,,positieve balans’’ van Trump.
Hoe zit het met de individuele rechten?
Meloni heeft uitgesproken ideeën over een aantal burgerrechten. LGTB+ rechten en abortus passen niet in de verdediging van het traditionele gezin door Meloni – die is opgegroeid bij haar moeder, een dochter heeft en niet-getrouwd samenwoont. ,,Tegen de dictatuur van het politiek-correcte’’, heeft ze geroepen. Wat dat in de praktijk betekent? De Europese missive dat alle verwijzingen naar Kerstmis en naar Jezus uit overheidscommunicatie zou moeten verdwijnen, kan voor haar in de prullenbak. Godsdienstvrijheid? ,,Wij zullen vechten tegen de islamisering van Europa.” En de verantwoordelijke voor cultuur in haar partij heeft eerder deze maand gezegd dat de staatsomroep geen tekenfilm moet uitzenden waarin het ouderpaar bestaat uit twee lesbische moeders.
Met migratie heeft Meloni weinig op. Nieuwkomers moeten eerst maar eens laten zien dat ze rechten verdienen, is haar stelling, ze kunnen niet zomaar banen en woonruimte van Italianen claimen. Sowieso hebben bootmigranten zonder papieren geen recht om naar Italië te komen: Meloni pleit voor een zeeblokkade om boten met migranten tegen te houden – als een gezamenlijk Europees project, dat wel. Volgens Meloni is er een cultuuroorlog aan de gang. ,,Seculier links en de radicale islam bedreigen onze wortels.” En ook: ,,Ze willen onze gedeelde geschiedenis herschrijven.’’
Opvallend in dit verband is dat Meloni heeft gezegd dat zij paus Franciscus, die barmhartigheid en openheid breekt, ,,niet altijd kan volgen”. Het is voor Italiaanse politici gebruikelijk om op visite te gaan in het Vaticaan. Maar Meloni koos volgens Italiaanse media voor een privé-gesprek met de conservatieve kardinaal Robert Sarah. Dat is een uitgesproken criticus van paus Franciscus.
En haar sociaal-economisch beleid?
Net als de fascisten van vroeger is ook Meloni voor een sterke staat – dit staat haaks op het federalisme waar haar bondgenoot Salvini voor pleit en botst met het liberalisme dat bondgenoot Berlusconi preekt. Een punt dat vaak terugkomt is dat ze Italiaanse bedrijven wil beschermen: tegen buitenlandse overnames, tegen felle concurrentie. Ze heeft gesuggereerd dat ze de terreinen waarop de regering gebruik kan maken van een zogeheten golden share om overname door bedrijven van buiten te controleren, wil uitbreiden. Daarbij komt kritiek op globalisering. Volgens Meloni proberen multinationals en financiële speculanten de wereld naar hun hand te zetten, en zijn afzonderlijke staten daar de dupe van.
Opvallend is dat ze op sociaal gebied voor afschaffing van het een paar jaar geleden ingevoerde ‘Burgerinkomen’ is. Dit is een soort bijstand die in de huidige opzet is gekoppeld aan de plicht werk te zoeken. Van die opzet is niets terecht gekomen, maar dat Burgerinkomen is wel voor veel mensen een buffer geweest die er eerst niet was. In de analyse van het rechtse blok heeft deze maatregel er alleen maar toe geleid dat er meer mensen op de bank zijn blijven zitten.
En hoe zit het met de Lega van Salvini?
Dat is de andere grotere partij in het rechtse blok. Qua symboliek en verleden heeft Salvini weinig tot niets gemeen met extreem-rechts. Maar zijn politieke vriendschappen zijn wel een probleem. Salvini heeft in Italië aangeschurkt tegen een extreem-rechts partijtje als Casa Pound. Formeel heeft hij altijd wat afstand bewaard, maar volgens Italiaanse media zijn er soms informele electorale afspraken mee gemaakt. En Salvini staat onverkort achter Marine Le Pen en is ook een sympathisant van Orbán, zei het iets minder dan Meloni. Over Rusland heb ik al eerder geschreven.
Naast Casa Pound is er nog een andere extreem-rechtse partijtje van enige zichtbaarheid in Italië. Dat is Forza Nuova. Het zal interessant zijn om te zien of deze partijtjes kiezers kwijtraken aan Meloni – al wordt dat goed kijken: in 2018 kreeg Casa Pound 0,9 procent, Forza Nuova nog geen 0,4 procent. Forza Nuova heeft al gezegd Meloni als een verrader te beschouwen. Ze zou zich hebben laten inpakken door het establishment van NAVO en vaccinatievoorstanders, en zich niet fel genoeg tegen Brussel hebben gekeerd.
Samengevat
Het fascisme komt niet terug, maar er zijn wel grote vraagtekens te zetten bij Meloni’s opvattingen over media, internationale complotten en individuele rechten. Waarbij aangetekend moet worden dat Meloni fel is in haar verkiezingsretoriek, maar ook buitengewoon pragmatisch is.
De Verkiezingen Van 25 September
Dit artikel is onderdeel van een reeks blogs in de aanloop naar de verkiezingen van 25 september. Ik begon met de belangrijkste stromingen: de Vijfsterrenbeweging, het nieuwe centrum, de Democratische Partij, en de voorspelde winnaar: het rechtse blok. Ook uitleg waarom de Italiaanse kiezer minder kan kiezen dan hij of zij zou willen. Vorige week schreef ik over de rol van de kerk in de campagne, de twijfels bij vrouwen over de mogelijkheid dat een vrouw premier wordt, de noodzaak van beter en meer onderwijs, en het gevoel van jongeren dat hun problemen onderbelicht blijven. Eerder deze week schreef ik over Rusland en over de Europese Unie.
Heeft u specifieke vragen? Neem contact op, dan zal ik daar in een van de komende blogs op ingaan.