Negen jaar geleden zorgden de Vijfsterrenbeweging voor een politieke aardbeving in Italië. In één keer van het niets op een kwart van de stemmen. Dat had toen geen directe gevolgen, maar de klap kwam vier jaar geleden: de partij die begonnen was als een anti-systeempartij, werd de belangrijkste in het parlement. Zij kreeg bijna een derde van de stemmen. En nu? De massale steun van een paar jaar geleden is voor een groot deel verdampt, al zeggen de laatste peilingen dat de partij weer wat aan het opkrabbelen is. Maar dan praat je over ruim tien procent, misschien dertien. Maar zeker geen 33 procent. De partij staat nu in de peilingen op ruim 10 procent.
Hieronder meer over hoe het zo is gekomen. Ik wil eerst kijken naar de rol van de partij in de campagne. De aanvoerder is nu oud-premier Giuseppe Conte. Hij is gaan morrelen aan het nationale kabinet van premier Draghi en bood zo medio juli aan rechts de kans om te doen wat het al langer wilde: weglopen uit de brede coalitie die Draghi steunde en daardoor vervroegde verkiezingen afdwingen.
In die zin heeft Conte zijn eigen graf gegraven. Een half jaar geleden was er uitzicht op een sterke coalitie op centrum-links. De Vijfsterren spraken met de Democratische Partij (PD) over een verkiezingsalliantie: belangrijk, want 37 procent van de zetels wordt verdeeld volgens een meerderheidsstelsel, en in die districten kan er maar één winnen. Wie tweede en derde wordt, blijft met lege handen zitten, ook al hadden ze samen misschien meer stemmen dan nummer één.
De PD stond vierkant achter Draghi. Voor de meeste mensen binnen die partij was het na de val van Draghi onverteerbaar om samen de verkiezingen in te gaan met de man die Draghi’s val heeft georkestreerd. Er wordt nu gespeculeerd dat er na de verkiezingen samenwerking mogelijk zou zijn, want er is een aantal inhoudelijke overeenkomsten. Maar dan zijn die zetels in de meerderheidsdistricten al naar het rechtse blok gegaan.
Twee belangrijke wapenfeiten
Waar staan de Vijfsterren nu voor? Ze kunnen wijzen op twee belangrijke wapenfeiten. Als onderdeel van hun half-uitgewerkte plannen voor hervorming van het politieke bestel is het aantal parlementsleden sterk verminderd – nuttig, maar voor een beter functionerend bestel zijn andere veranderingen nodig. Bovendien was deze partij de gangmaker achter het reddito di cittadinanza. Dat is een soort bijstand (waar Italië hard aan toe was) gekoppeld aan de verplichting om werk te zoeken (op een onhaalbare manier uitgewerkt). Het is vooral de belofte dat hier niet aan wordt getornd (rechts wil dat afschaffen) waarmee Conte nu kiezers aan zich wil binden. Vooral in het zuiden en bij jongeren slaat dat aan. Conte zelf komt uit Puglia, in de hak van de laars.
En voor de toekomst? Ik vind het moeilijk een duidelijk plan te zien, naast de verdediging van die bijstand. ‘Aan de goede kant’, is de verkiezingsslogan. Maar wat betekent dat? Conte verandert net zo soepel van mening als hij de afgelopen jaren van coalitie is gewisseld: eerst premier van een coalitie tussen Vijfsterren en Lega, bezegeld met een heus notarieel regeringscontract, en daarna premier van een coalitie tussen Vijfsterren en PD. Met hem aan het roer is de partij wat minder populistisch geworden, eerder paternalistisch: wij zorgen voor u. Maar het is duidelijk dat de koers niet is uitgekristalliseerd. Hoe sterk wordt de radicale vleugel binnen de partij? En wat doet oprichter Grillo, die nog steeds een enorme invloed heeft maar zich buiten de politieke stofwolken houdt?
Wat ging er fout?
Er is eindeloos veel gesproken en geschreven over wat er fout is gegaan. Ik haal er drie elementen uit.
Incompetentie en onervarenheid. Beide zijn onvermijdelijk in een nieuwe partij die zo snel zo groot is geworden, maar lang niet alle ministers en parlementsleden waren opgewassen tegen hun taak. Die onervarenheid leidde ertoe dat in de coalitie met de Lega (2018-2019) de Vijfsterren volledig werden overspeeld door Legaleider Matteo Salvini, die net de helft van de zetels van de Vijfsterren had.
Interne verdeeldheid. De Vijfsterrenbeweging heeft lang twee gezichten gehad: voorstanders van radicale, compromisloze veranderingen naast mensen die de weg van de geleidelijkheid wilden volgen. Met als regisseur de komiek Beppe Grillo, de man die aan de wieg staat van de Vijfsterrenbeweging en nog steeds een sleutelrol speelt, ook al houdt hij zich nu op de achtergrond. Grillo heeft aan die dubbelzinnigheid geen einde weten te maken. De afgelopen vier jaar zijn er steeds weer parlementariërs uit de fractie gestapt. De val van Draghi was voor Luigi Di Maio, lijststrekker in 2018, daarna minister van Buitenlandse Zaken, aanleiding om in juni met een aantal gelijkgezinden uit de Vijfsterrenbeweging te stappen. Een zestigtal parlementariërs ging met hem mee. Het was de grootste afscheiding uit de parlementaire geschiedenis van Italië.
De partijregels. Bij de roep van de Vijfsterren om politieke hervormingen hoorden ook nieuwe, ambitieuze regels. Meer directe democratie, voorkomen dat politici aan het pluche blijven plakken. Bij de invulling van die directe democratie zijn grote vraagtekens te zetten. Dat werd vertaald in een heel strakke fractiediscipline, want: de fractie moest doen wat de partijleden wilden. Wat de partijleden wilden, werd vastgesteld via online stemmingen. Maar die stemmingen werden op verschillende manieren zo gecontroleerd en soms gemanipuleerd door Grillo en een handjevol getrouwen dat de waarde daarvan beperkt was. Als middel tegen pluche-plakken geldt dat geen enkele bestuurder langer dan twee zittingstermijn de partij mag vertegenwoordigen. Dat geldt voor iedereen: ministers en burgemeesters, parlementariërs en gemeenteraadsleden. De suggestie om een uitzondering te maken voor een handjevol mensen met bewezen bestuurlijke kwaliteiten is door Grillo resoluut van de hand gewezen. Gevolg: de Vijfsterren moeten het in deze campagne doen zonder veel bekende gezichten.
Samenvattend
Samenvattend: de Vijfsterren zijn een protestpartij die was doorgegroeid naar een partij met regeringsmacht. Zij hebben de wijdverbreide onvrede in Italië over hoe de politiek functioneert, nauwelijks kunnen vertalen in concrete veranderingen. In het zuiden, waar veel kiezers dankbaar zijn voor de ingevoerde bijstand, zal de partij zich waarschijnlijk enigszins kunnen handhaven. Maar de vele zwevende kiezers die een stem voor verandering willen uitbrengen, zullen nu ergens anders naar toe gaan.
De verkiezingen van 25 september
Dit is de eerste van een reeks blogs die ik de komende weken wil schrijven in de aanloop naar de verkiezingen van 25 september. Deze week de belangrijkste stromingen. Heeft u specifieke vragen? Neem contact op, dan zal ik daar in een van de komende blogs op ingaan.