Vlak nadat er in juli vervroegde verkiezingen waren uitgeschreven, verscheen Matteo Salvini op het journaal van Rai Uno. Over de achtergrond had hij goed nagedacht. Italiaanse vlaggen, natuurlijk. Maar ook een icoon van de madonna en twee andere religieuze afbeeldingen. Het paste bij zijn verkiezingsslogan: Credo. Ik geloof. In verschillende steden in Italië werd het, in de inmiddels blauwe kleuren van de Lega, geprojecteerd op bekende gebouwen.
Of neem Giorgia Meloni van de nationalistisch-rechtse partij Fratelli d’Italia. Ze heeft een mantra, fel en ritmisch uitgesproken: ,,Ik ben Giorgio, ik ben een vrouw, ik ben een moeder, ik ben christen.” Of anders Silvio Berlusconi. Die deelt met enige regelmaat bespiegelingen over de christelijke wortels van onze beschaving. Begrijpelijk, want hij is natuurlijk, volgens een beroemde uitspraak van vroeger van hem, ,,gezalfd door de Heer’’.
De verwijzingen naar het katholicisme (het ‘cristiano’ van Meloni betekent in de Italiaanse praktijk vaak ‘katholiek’) vind je niet alleen op rechts. Andrea Riccardi is de oprichter van Sant’Egidio, een invloedrijke katholieke organisatie die veel sociaal werk doet. Hij schreef vorige maand een appèl aan linkse katholieken om zich er hard voor te maken dat het op links minder gaat om individuele rechten en vrijheden en meer om sociale problemen. In zijn kielzog merkte de pater-journalist Lorenzo Prezzi op dat wie zich katholiek noemt, zich ook op basis van zijn geloof moet inzetten voor betere opvang en meer rechten voor migranten, en meer aandacht voor het milieu.
Onmacht of opdracht?
Politici bespelen regelmatig het katholieke register – dat kan ook bijna niet anders in een land met zulke katholieke wortels als Italië. Meloni doet dat niet zo nadrukkelijk, terwijl het gezwaai van Salvini met rozenkransen veel weg heeft van effectbejag. Had hij niet eens meesmuilend tegen een priester gezegd dat zijn Lega meer aanhangers heeft dan er zondag mensen naar de mis gaan?
Maar opvallend is dat de kerk als instituut afwezig is in deze campagne. De rol van de christendemocraten als bepalende politieke groep is al sinds de jaren negentig uitgespeeld. Maar ook de paarse en rode zucchetti (de kleine ronde hoofdbedekking) van bisschoppen en kardinalen zie je niet meer op partijcongressen en andere politieke manifestaties. De Italiaanse kerk houdt zich afzijdig.
Onmacht of opdracht? Niet iedereen geeft hetzelfde antwoord. Er is op gespeculeerd dat paus Franciscus expliciet de opdracht heeft gegeven om zich afzijdig te houden in politieke discussies. De meeste huidige kerkbestuurders in Italië, voor een belangrijk deel door hem benoemd, leggen ook meer de nadruk op hun pastorale rol dan op hun politieke invloed.
Geen kernwaarden, maar een vloeibare identiteit
Dat was nog maar kortgeleden anders. Toen de Italiaanse kerk werd geleid door kardinaal Ruini (tussen 1986 en 2006) probeerde deze het wegvallen van de christendemocratische politieke partner te compenseren met een poging om katholieken achter een aantal ononderhandelbare ‘kernwaarden’ te verenigen. Ruini heeft carrière gemaakt onder paus Johannes Paulus II, en die kernwaarden van hem kwamen dan ook vaak overeen met wat het conservatieve kamp nastreefde. Barmhartigheid, milieu, migratie, drie kernwaarden voor paus Franciscus, zaten daar niet direct bij.
Johannes Paulus II riep katholieken op om zich actief als zodanig te manifesteren in het maatschappelijke debat. Ook zijn opvolger Benedictus XVI pleitte ervoor ,,het evangelie vóór te leven”. Voor beiden betekende dat vooral: gebieden en verbieden. Franciscus slaat een heel andere toon aan. Hij heeft niet de opgeheven vinger van zijn twee voorgangers, maar meer open armen en een luisterend, niet veroordelend oor. Maar kennelijk heeft hij nu tegen de Italiaanse geestelijkheid gezegd: niet oordelen, niet veroordelen.
Een historicus als Galli della Loggia concludeert dat de kerk eigenlijk niet anders kan dan zich stil houden. De katholieken hebben geen duidelijke identiteit meer, zegt hij. Die identiteit is vloeibaar geworden, met een enorme diversiteit van standpunten. Zowel Meloni die zich tegen abortus keert en het traditionele gezin verdedigt als Riccardi die pleit voor meer zorg voor medemensen in nood, beroept zich op het geloof. Voor rechts is het daarbij maar lastig dat deze paus oproept om ruimhartig illegale immigranten op te vangen, zeker omdat Franciscus de enige kerkelijke stem is die nog een rol speelt in het debat. En ook die rol is bescheiden. Want, concludeert historicus Galli della Loggia, het katholicisme is een individuele factor geworden die iedereen op zich eigen manier invult.
Samengevat
Als instituut speelt de katholieke kerk geen enkele rol in deze campagne. Dat geldt ook voor de paus. Afzonderlijke politici beroepen zich nog wel op hun geloof – op rechts wat meer dan op links. Met name Matteo Salvini speelt nadrukkelijk de religieuze kaart uit. Je kan dus zeggen, naar het bekende boek van Geert Mak: Hoe de kerk verdween uit de Italiaanse politiek, maar God (nog) niet.
De Verkiezingen Van 25 September
Dit artikel is onderdeel van een reeks blogs in de aanloop naar de verkiezingen van 25 september. Vorige week de belangrijkste stromingen: de Vijfsterrenbeweging, het nieuwe centrum, de Democratische Partij, en de voorspelde winnaar: het rechtse blok. Ook uitleg waarom de Italiaanse kiezer minder kan kiezen dan hij of zij zou willen. Deze week schreef ik eerder over de twijfels bij vrouwen over de mogelijkheid dat een vrouw premier wordt.
Heeft u specifieke vragen? Neem contact op, dan zal ik daar in een van de komende blogs op ingaa