Wanneer president Mattarella vanmiddag in Rome wordt beëdigd voor een tweede termijn, begroet door 21 kanonschoten, is dat zowel goed als slecht nieuws. Het goede nieuws is voor de onmiddellijke korte termijn. Politiek verandert er niets, op een moment dat Italië ondanks veel problemen een gouden periode doormaakt. Het slechte nieuws is voor wie verder kijkt. De manier waarop Mattarella is herkozen, heeft laten zien dat achter de stabiliteit en het daadkrachtige bestuur in Rome een gevaarlijke politieke chaos schuilgaat.
Mattarella is zaterdagavond herkozen door het Italiaanse parlement, nadat zeven eerdere stemrondes niets hadden opgeleverd. Hij heeft 759 van de 1009 stemmen gekregen. Maar dat ogenschijnlijke enthousiasme voor de 80-jarige president verhult onmacht.
Allereerst van Mattarella zelf, die liever met pensioen was gegaan – om dat nog eens te onderstrepen had zijn woordvoerder vlak voordat de stemrondes begonnen, een foto van de verhuisdozen op Twitter gezet. In zijn aanvaardingsboodschap zei Mattarella dat, ook al had hij andere plannen, hij het als zijn plicht voelde om ja te zeggen. Italië verkeert immers, zei hij, in een noodsituatie: economisch, sociaal en qua corona. In die zin blijft Mattarella president tegen wil en dank.
Maar het is vooral onmacht van de politieke partijen bij elkaar. Er was vooraf veel te horen over hoe de politiek, de gekozen parlementariërs, het heft weer in handen zou nemen nadat begin vorig jaar een kabinet was aangetreden dat voor de helft is gevuld met niet-gekozen ervaren bestuurders. Onder leiding van een niet-gekozen premier, Mario Draghi. Maar de partijen kwamen er met elkaar niet uit. Draghi zelf als president zou een goede optie zijn geweest, ware het niet dat er niemand zichtbaar was die Draghi als premier van een zeer heterogene coalitie zou kunnen vervangen. Symbool voor die onmacht is dat in de eerste stemrondes honderden parlementariërs blanco stemden. Electorale tactiek, was de uitleg van betrokkenen. Aan de buitenkant zag het eruit als onvermogen.
Eerst het goede nieuws
De beurs reageerde opgelucht. Beleggers zijn blij dat er niets verandert. De afgelopen maanden heeft het kabinet-Draghi veel voor elkaar gekregen. Vorig jaar is de economie met 6,5 procent gegroeid. Zeker, dat komt na de ergste terugval sinds de oorlog, met 8,9 procent coronakrimp in 2020. En de groei haperde in het vierde kwartaal, het effect van de gestegen energieprijzen doet zich voelen, er ligt inflatie op de loer. Maar de pandemie lijkt onder controle. Er zijn belangrijke hervormingen in gang gezet. Italië ligt op schema in de procedures om daadwerkelijk gebruik te kunnen maken van de bijna tweehonderd miljard euro van het Europese Herstelfonds.
Bovendien heeft Draghi goed weten om te gaan met de enorme verschillen in de brede coalitie die zijn kabinet steunt. Het ene uiterste is Lega van Matteo Salvini, rechts-populistisch, maar ook een partij die veel ondernemers in het noorden achter zich weer. Het andere uiterste is de kleine partij Liberi e Uguali (vrijen en gelijken, afgekort als LEU), in 2017 opgericht door mensen die vinden dat de Democratische Partij, de grootste op links, te veel naar het centrum neigt. Voor wie zich de twee jaren chaos na de parlementsverkiezingen van maart 2018 nog herinnert, is dat een enorme prestatie.
Er komen grote hobbels aan. Het kabinet moet met een plan komen voor pensioenhervorming, iets waar Salvini zich steeds bijzonder fel tegen heeft verzet. Met parlementsverkiezingen in het voorjaar van 2023 in het vooruitzicht kan worden verwacht dat partijen minder geneigd zijn tot een compromis, en dat de behoefte om zich te profileren sterker wordt. Maar Draghi heeft eerdere binnenbrandjes weten te blussen. Er is een reële kans op een jaar politieke rust.
Dan nu het slechte nieuws.
Achter die acht stemrondes die nodig waren om Mattarella over te halen schuilen chaos en verdeeldheid. Dat maakt de vooruitzichten voor de middellange termijn somber. Met deze politieke partijen, in deze verhoudingen, zonder een niet-politicus met de kwaliteiten van Draghi, lijkt een stabiele regering ver weg.
Meer in detail:
Het rechtse blok had goede papieren, qua zetelverdeling, om een kandidaat door te drukken. Dat is niet gelukt. Deels ligt dat aan Matteo Salvini. Hij straalde uit dat hij kingmaker wilde zijn, maar kon dat absoluut niet waarmaken. In sommige stemrondes stemden zelfs zijn politieke bondgenoten niet op door hem voorstelde kandidaten – overigens allemaal betrekkelijk lichtgewichten.
Berlusconi heeft er lang aan gewerkt om iedereen die hem naar de kroon zou kunnen steken, klein te houden. Deze verkiezing, die de 85-jarige leider van Forza Italia vanuit een ziekenhuisbed heeft gevolgd, heeft duidelijk gemaakt dat hij dit niet meer kan volhouden.
Fratelli d’Italia (FdI), een rechts-nationalistische partij, profiteert van haar zichtbaarheid als belangrijkste oppositiepartij tegen Draghi. Zij staat in de peilingen op tegen de 20 procent en komt daarin regelmatig hoger uit dan de Lega. De rivaliteit tussen FdI-leider Giorgia Meloni en Legaleider Salvini is ook een bron van politieke onrust.
Het rechtse blok was dus zichtbaar verdeeld. Maar links, met de Democratische Partij als grootste, was zo verdeeld dat het niet eens met een eigen kandidaat kwam. Aankijken wat de tegenstanders doen, was het devies. Het is een nieuw signaal dat links vooral zichzelf in de weg zit.
Dan is er ook nog de Vijfsterrenbeweging. Ondanks het grote aantal overstappers nog steeds een grote fractie. Maar ook deze partij is intern verdeeld en op zoek naar een herkenbare koers. Het belangrijkste doel leek te zijn een uitkomst te voorkomen die zou kunnen leiden tot vervroegde verkiezingen. Voor de meeste parlementariërs van de Vijfsterren zou dat betekenen dat ze ander werk moeten gaan zoeken.
Toen Giorgio Napolitano in 2013 in een vergelijkbaar scenario als president werd herkozen, sprak hij bij zijn beëdiging het parlement streng toe. Verwacht wordt dat Mattarella dat vanmiddag niet zal doen. Daarvoor borrelt het te heftig onder de oppervlakte van Draghi’s stabiliteit.
(Voor meer achtergrond, zie ook mijn blogs voorafgaande aan de presidentsverkiezing.)