Die os en die ezel bij de kribbe, hoe komen die eigenlijk in het kerstverhaal terecht? Zoeken op bijbel.nl met het trefwoord ‘os’ brengt je niet in Bethlehem. En Jozef en Maria in een stal? In het evangelie volgens Lucas wordt gesproken over een voederbak, maar daar blijft het bij. De rest is later verzonnen.
Dat gelovigen met Kerstmis een kerststal opzetten, is begonnen met de heilige Franciscus. Om precies te zijn in 1223. Franciscus wilde, zoals in de middeleeuwen de gewoonte was, het Bijbelverhaal zichtbaar maken voor al die mensen die niet konden lezen of schrijven. Hij wilde vooral aanschouwelijk maken hoe Jezus in erbarmelijke omstandigheden ter wereld was gekomen. Dat moest worden nagespeeld, met een os en een ezel en een kribbe met stro. Stro, os en ezel, omdat dat dingen waren die mensen uit hun dagelijks leven kenden. In een grot, trouwens, en niet in een stal. Zo geschiedde in 1223 in het dorpje Greccio.
Dat was het begin van een rijke traditie. Die eerste keer in Greccio was het een ‘levende’ kerststal. Maar het tafereel sprak tot de verbeelding. Er werden beeldhouwwerken van gemaakt, schilderingen, en in alle katholieke landen gaven mensen er hun eigen draai aan. Al snel kwamen er herders bij met hun schapen, jubelende engelen, de drie koningen met hun geschenken – allemaal zaken die wél in de Bijbel staan. En in veel varianten werd de oorspronkelijk grot een stal.
Daarom praten wij over een stal. Het Italiaanse woord, presepe, blijft dichter bij de oorspronkelijke teksten. Het is afgeleid van het latijnse praesepium, te vertalen als voederbak, kribbe.
Dagelijks leven
In de Italiaanse traditie werd dat uitgebreid met elementen uit het dagelijks leven, vaak met een symbolische betekenis. In Napels is dat in de zeventiende en achttiende eeuw tot een ware kunstvorm opgebloeid. De kerststallen werden spektakelstukken met tientallen beelden van mensen en dieren, gemaakt door de belangrijkste ambachtslieden van die tijd. Niet voor niets maakte het Museum Catherijneconvent in Utrecht eind vorige maand trots bekend dat het een Napolitaanse kerststal uit de achttiende eeuw had aangekocht, met bijna zevenhonderd figuren. Op 23 december is hierover een online-lezing.
Die elementen uit het dagelijks leven in zo´n kerststal van vroeger zijn bijvoorbeeld visverkopers, pizzabakkers. Of, zoals ik vorige week zag, een vrouw die dreigt met een mattenklopper. Maar in en rond de Via San Gregorio Armeno in Napels, het hart van de kerststalproductie, kan je nog figuren kopen die naar het nu verwijzen. Politici als Legaleider Salvini en de oud-premiers Berlusconi en Conte. Voetballers ook: ik heb vorig jaar een figuurtje van De Ligt gesignaleerd, al stond hij nog niet opgesteld in een kersttafereel.
Paus Franciscus heeft in 2019 het stadje Greccio bezocht en bij die gelegenheid een aparte brief gewijd aan de presepe. Daarin schreef hij dat die toevoeging van allerlei elementen meer is dan het plezier van de modelbouwer.
These fanciful additions show that in the new world inaugurated by Jesus there is room for whatever is truly human and for all God’s creatures.
Levende traditie
Die frequente updates maakt van de presepe een levende traditie in Italië. In het warenhuis Rinascente, een Italiaanse versie van de Bijenkorf, is een hele afdeling ingericht voor kerststallen, al ligt daar de nadruk meer op de traditie. Veel kerken, bedrijven en verenigingen hebben hun eigen kerststal en stallen met trots ten toon de nieuwe editie ten toon. Zo haalde het dorpje Villalta deze maand de media door het kindje Jezus in de koesterende handen van de vader te leggen, terwijl moeder Maria ligt te rusten. Ook dat is een manier om aan een oud verhaal een eigentijdse draai te geven.
Dit is het eerste van vier blogs over de traditie van de presepe in Italië. Hierna volgen blogs over een rondje langs bekende kerststallen in Rome; over 126 kerststallen in de zuilengalerij van het Sint-Pietersplein; en over de beroemde kerststal van de vuilnismannen.