8 september in Italië: de dood van het vaderland?

Vandaag is een datum waaraan Italianen niet graag worden herinnerd. Een dag waarvoor we ons moeten schamen, zo is 8 september vaak omschreven. Een dag waarop, tachtig jaar geleden, de leiders van het land hun boeltje bij elkaar zochten en op de vlucht sloegen, Italië en vooral honderdduizenden Italiaanse soldaten aan hun lot overlatend. Ze zoeken het maar uit. De Italianen ontdekten die dag dat ze geen staat meer hadden, schreef La Repubblica vanmorgen boven een interview.

We zitten nog midden in de Tweede Wereldoorlog, de zomer van 1943, maar in Italië is iets ingrijpends veranderd. De Geallieerden zijn begin juli geland in Sicilië. Mussolini is eind juli afgezet en gearresteerd, de fascistische partij ontbonden, maarschalk Badoglio leidt een militaire regering. De nieuwe machthebbers bezweren nazi-Duitsland dat Italië een bondgenoot blijft. Badoglio en de koning willen tijd rekken. Ze dromen dat Italië zich neutraal kan verklaren en dat dan de oorlog op het Italiaanse schiereiland voorbij is.

Ook al maken de Geallieerden duidelijk dat het een waanidee is, de Italianen proberen heel die maand augustus tijd te rekken. De koning vreest dat overgave het einde van de monarchie betekent. Maar de machthebbers in Rome staan zwaar onder druk, de oorlog is gekeerd. Op 3 september wordt in het Siciliaanse stad Cassibile in het diepste geheim een wapenstilstand (armistizio) ondertekend, feitelijk de overgave van Italië.  De Amerikanen en Engelsen bereiden na de verovering van Sicilië landingen voor op de Italiaanse kust onder Rome, en rukken over land op naar Napels. Ze willen dat Rome het akkoord snel bekendmaakt, en onderstrepen dat met bombardementen ten noorden van Rome.

Crèpes Suzettes

Als de Italianen blijven treuzelen, worden er twee Amerikaanse gezanten naar Rome gestuurd. Het is de avond van 7 september. Ze willen Badoglio spreken, maar ook nu hebben de Italianen geen haast. Er wordt een feestmaal klaargezet. Zelfs crèpes suzettes, zal een van de verbijsterde Amerikanen later vertellen. De Amerikanen houden voet bij stuk. Badoglio wordt van zijn bed gelicht. Hij smeekt, in kamerjas, de Amerikanen om uitstel. Italië is er niet klaar voor, zegt hij – verzwijgend dat hij nauwelijks iets heeft gedaan om land en leger op deze situatie voor te bereiden.  

Er gaat een telegram naar Eisenhower, maar die geeft geen duimbreed toe. Afspraak was bekendmaking op 8 september. Om half zeven ’s avonds van die 8ste september maakt Eisenhower via radio Algiers de wapenstilstand bekend. Badoglio kan er niet meer onder uit. Een uur later meldt hij de wapenstilstand via de Italiaanse radio. Italiaanse soldaten, waar dan ook, moeten alle de vijandelijkheden tegen de Brits-Amerikaanse troepen staken. En, als slotzin: ,,Maar ze zullen reageren op eventuele aanvallen van welke andere kant ook.’’

Allemaal naar huis

Niemand weet precies wat die slotzin betekent. De generaals hebben hun soldaten zonder orders achtergelaten. Schrijnend wordt dit verhaal verteld in de film Tutti a casa, uit 1960. Daarin belt een radeloze luitenant Alberto Innocenzi  (gespeeld door Alberto Sordi) zijn kolonel dat hij er niets meer van begrijpt. De Italianen worden zowel door Duitsers als Amerikanen aangevallen. Zijn die twee bondgenoten geworden? Zijn manschappen lopen weg. Wanhopig vraagt hij: wat zijn de orders?

Op de vlucht

De Duitsers hadden de weken na de afzetting van Mussolini beter gebruikt en de operatie ´Achse’ voorbereid voor deze situatie. Ze bezetten snel sleutelposten. Als de koning, Badoglio en hun entourage ’s nachts in de gaten hoe snel de Duitsers reageren, krijgen ze enorme haast. De koffers waren al gepakt voor een plan om de koning in veiligheid te brengen naar Sardinië. Maar de weg naar de havenstad Civitavecchia is al afgesloten. Ze moeten langs de oostkant Rome uit. In het holst van de nacht rijdt een lange kolonne Rome uit richting Pescara, aan de Adriatische Zee. Daar vaart een korvet het gezelschap verder naar het zuiden,  naar Brindisi. Eenmaal aangekomen inBrindisi zegt de koning dat hij wel zo overhaast weg móést uit Rome om te garanderen dat er in Italië een vrije regering zou blijven bestaan. Overigens verklaart de koning pas op 13 oktober Duitsland formeel de oorlog.

Het is dus helemaal niet het einde van de oorlog, zoals sommige kranten op 9 september hadden gekopt, na de radiotoespraak van Badoglio. Aan de zuidkant van Rome, bij de Porta San Paolo, verzetten Italiaanse soldaten zich tegen Duitse troepen die de stad onder controle willen brengen. Daarmee is 8 september ook het begin van het verzet tegen Duitse bezetters. Het noorden van het land zal pas anderhalf jaar later worden bevrijd.

Kapitein Corelli’s mandoline

In Italië stromen na de vlucht van de regering de kazernes leeg. Zodra de Duitsers een Italiaanse soldaat zien – of herkennen aan zijn legerlaarzen – wordt die voor de keuze gesteld:  meevechten aan Duitse kant of de cel in. Zeker 650.000 Italiaanse soldaten worden geïnterneerd.  

In het buitenland worden ongeveer een miljoen Italiaanse soldaten verrast door het nieuws – en door het gebrek aan orders. De Duitsers zijn ineens de vijand. Dat leidt tot bloedbaden zoals op het Griekse eiland Kefalonia, waar de divisie Acqui uiteindelijk besluit de wapens op te nemen tegen de Duitsers. Het is beschreven door de Britse schrijver Louis de Bernières: Kapitein Corelli’s mandoline. Deze episode is decennialang weggestopt in het collectieve geheugen van Italië.

Een implosie

Voor prominente historici is de 8^ste september de dag van ‘de dood van het vaderland’. Met de vlucht van koning en regering, zonder noodplan, zonder duidelijke orders, in een sfeer van ieder-voor-zich, is de Italiaanse staat in feite geïmplodeerd. De Risorgimento, het verzet in de negentiende eeuw tegen buitenlandse en pauselijke overheersing dat tot de eenwording van Italië heeft geleid, had een soort nationaal Italiaans bewustzijn in het leven geroepen. Voor historici als Renzo De Felice en Ernesto Galli della Loggia is die trots op la patria italiana op die 8^ste september 1943 zeer zwaar beschadigd.