De arrestatie van Mussolini, tachtig jaar geleden

Het is vandaag in Italië een datum om even stil bij te staan. Precies tachtig jaar geleden kwam er een einde aan het fascistische bewind van Benito Mussolini. Heel in het kort: in een urenlange vergadering hadden andere fascistische kopstukken hun vertrouwen in hem als opperbevelhebber opgezegd. Dat gaf de aarzelende koning een argument om Mussolini te vervangen als regeringsleider: maarschalk Badoglio kreeg de leiding over een militaire regering. Op de trappen van de koninklijke villa werd de gevallen leider gearresteerd.

Dit was niet de laatste akte. Mussolini zou, in een beroemd huzarenstukje van de Duitsers, worden bevrijd uit zijn gevangenschap in een hotel hoog in de Appenijnen, op de Gran Sasso. Nog bijna twee jaar lang zou hij, als leider van de republiek van Salò in Noord-Italië, de marionet zijn van de Duitsers, voordat hij op een vluchtpoging eind april 1945 door partizanen werd aangehouden en gefusilleerd.

Katalysator

Ook in Rome was dit niet een definitieve breuk, maar een katalysator voor verdere ontwikkelingen. Tekenend is dat de meeste krantenkoppen, voor zover ik heb kunnen nagaan, het hadden over het ‘aftreden’ van Mussolini: de macht van het fascisme was dan gebroken, de censuur in oorlogstijd werd niet meteen opgeheven. Alleen de communistische partijkrant l’Unità meldde meteen de ´arrestatie´ van de man die bijna twintig jaar lang de dienst had uitgemaakt in Italië.

Maar ook in de ogen van zijn medestanders was Mussolini’s positie onhoudbaar geworden. Al maanden eerder was duidelijk geworden dat de Italiaanse troepen in Noord-Afrika geen partij waren voor de Fransen en de Britten. De ‘steun’ voor de Duitse militaire campagne in Rusland had, mede door de volstrekt ontoereikende uitrusting van de Italiaanse soldaten, tot tienduizenden doden geleid.

Begin juli was de invasie van de geallieerden in Sicilië begonnen. Op 17 juli wierpen Amerikaanse vliegtuigen pamfletten uit boven Rome met de oproep aan de Italianen om zich af te keren van Mussolini. Dat het nu oorlog is op het Italiaanse schiereiland, aldus de tekst,

(I)s het direct gevolg van het schandalige beleid dat Mussolini en het fascistische regime u hebben opgelegd. Mussolini heeft u meegesleept in deze oorlog als de satelliet-natie van een wrede vernietiger van volken en vrijheid.

Twee dagen later waren de bommen op Rome gekomen. Vooral de spoorinfrastructuur was daarbij het doelwit.

Koning wilde monarchie redden

Mede door de militaire misère gistte het al langer in Rome. Koning Vittorio Emanuele III wilde volgens de kronieken af van Mussolini. Jarenlang had hij hem geen stroobreed in de weg gelegd, bang dat dit de monarchie in gevaar zou brengen. Nu sloeg de weegschaal in zijn ogen naar de andere kant uit: als hij nog langer aan de kant van Mussolini zou blijven staan, zou dát de monarchie ondermijnen.

Maar op eigen houtje durfde de koning niets te doen. Na weken van koortsachtig overleg met fascistische voormannen werd een een-tweetje bedacht. De Grote Raad van het fascisme, die in geen jaren bijeen was gekomen, zou met Mussolini debatteren over de stand van zaken. Een stemming over het voorstel dat niet langer Mussolini, maar de koning de bevelhebber van het leger zou zijn, moest de koning het juridische argument geven om Mussolini te vervangen als regeringsleider.

Op vijf uur zaterdagmiddag 24 juli 1943 begon dat debat, in een zaal van palazzo Venezia. Na een lang debat was rond twee uur ’s nachts de stemming over het voorstel Mussolini het opperbevel te ontnemen: negentien vóór, acht tegen en één onthouding.

In het geheim onderhandelen

De volgende middag ging Mussolini bij de koning langs voor wat hij dacht dat een ‘wat-nu?´ overleg zou worden – al was hem door het hof wel te kennen gegeven dat hij in burgerkleding moest komen. Maar na een gesprek van twintig minuten met de koning, die het uniform van maarschalk had aangetrokken, werd hij aangehouden door carabinieri – de politie-afdeling die trouw aan de koning bovenaan in het vaandel had staan.

Om kwart voor elf ’s avonds kwam het bericht over de radio dat Mussolini was vervangen voor Badoglio. En voor het eerst in jaren wordt op de radio de dag niet afgesloten met zowel de Koninklijke Mars als het fascistenlied Giovinezza, maar alleen met de Koninklijke Mars.

Badoglio maakte snel duidelijk dat er niet meteen nog andere veranderingen te verwachten waren. Hij zei dat Italië in oorlog bleef, aan de kant van nazi-Duitsland tegen de oprukkende Geallieerden. Maar inmiddels begonnen in het geheim de onderhandelingen met die geallieerden, die begin september tot een wapenstilstand zouden leiden.