Zondag kunnen Italianen hun mening geven over een onderwerp dat hen na aan het hart ligt en waarover al jaren fel wordt gedebatteerd: het functioneren van de rechterlijke macht. Daar worden vijf referenda tegelijkertijd over gehouden, in een kleurenwaaier van stembiljetten die gaat van rood naar grijs. Er zitten belangrijke thema’s tussen. Maar: de vragen op het stembiljet zijn ingewikkeld en tegenstanders kunnen om praktische redenen het beste thuis blijven, want de uitslag is alleen geldig als meer dan de helft van de stemgerechtigden komt opdagen. En dat is nog maar de vraag. De weervoorspelling laat een stralend zonnetje zien.
Waar gaat het over? Vrij vertaald liggen er vijf vragen op tafel. Moeten politici die zijn veroordeeld, automatisch uit hun functie worden gezet? Moeten er gescheiden carrières komen voor het openbaar ministerie en de rechterlijke macht? Mogen alleen rechters over het functioneren van andere rechters oordelen, of ook advocaten en hoogleraren? Moet je politieke steun hebben om lid te kunnen worden van het orgaan waarmee de rechterlijke macht zichzelf bestuurt? Moeten de mogelijkheden om verdachten in voorarrest te houden en/of preventief beslag te leggen op hun bezittingen, worden beperkt?
Er zijn natuurlijk veel meer invalshoeken te bedenken voor wie de rechterlijke macht beter wil laten functioneren, maar niet alles kan in een referendumvraag worden vervat. Volgens de grondwet kan een referendum in Italië alleen regels afschaffen. Daarom zijn ook veel mensen die pleiten voor hervorming van justitie, niet vóór deze referenda – die komen terwijl het kabinet bezig is met een grootschaliger hervormingsplan.
Anderen zien deze referenda juist als een uitgelezen kans om een noodkreet te laten horen over het vele dat fout gaat bij justitie. Of om wraak te nemen: op rechts is vaak geroepen dat de magistratuur een rood tintje heeft – Berlusconi, tegen wie nog steeds een aantal processen loopt, heeft rechters zelfs een keer uitgemaakt voor een stelletje gekken.
Onbegrijpelijke teksten
De vragen zijn, geheel in stijl met de Italiaanse juridische traditie, vervat in onbegrijpelijke teksten. Voor een simpele vraag als die over de scheiding van carrièrestromen (het gele stembiljet) zijn meer dan duizend woorden gebruikt. Daarom is de kans groot dat veel kiezers niet de kans grijpen om hun zegje te doen over een thema dat altijd veel discussie losmaakt. Te ingewikkeld.
Bovendien is het niet een samenhangend pakket van vragen. Neem het voorstel de regel af te schaffen dat rechters die lid willen worden van het hoogste orgaan voor zelfbestuur, de CSM, 25 tot 50 handtekeningen moeten verzamelen. Lees: politieke steun en dekking zoeken. Dat plan zou kunnen leiden tot een minder politiek georiënteerd CSM.
Maar is het voorstel om het niet langer mogelijk te maken dat openbare aanklagers en rechters in hun professionele carrière vier keer de overstap maken naar de andere kant, niet een poging om het Openbaar Ministerie onder politieke controle te brengen? Zou de beperking van voorarrest en preventieve inbeslagname niet vooral in het voordeel van witte-boorden criminelen werken? En waarom de wet afschaffen dat politici die zijn veroordeeld wegens zaken als fraude en corruptie die het openbaar bestuur hebben geschaad, voor een bepaalde tijd geen publieke rol meer mogen vervullen? Berlusconi is het bekendste ‘slachtoffer’ hiervan. Tegenstanders zien de voorstellen als een poging de rechterlijke macht te muilkorven.
Traagheid
Er is veel debat over de manier waarop de Italiaanse justitie functioneert. Maar de voorstellen in deze referenda zouden niets oplossen aan het grootste probleem: de traagheid. Het kabinet-Draghi wil hier iets aan doen. Met geld voor mensen en digitalisering, met duidelijkheid door het barokke stelsel van regels te stroomlijnen. De traagheid van justitie remt Italiaanse ondernemers en schrikt buitenlandse investeerders af.
Daar gaan de stemming van zondag niet over. In de afgelopen decennia hebben Italiaanse kiezers via referenda een paar belangrijke hervormingen weten af te dwingen. Campagnes als die voor echtscheiding in 1974 of voor een politiek tweestromenland begin jaren negentig hebben veel emoties losgemaakt. Dat is nu niet het geval. Niet omdat Italianen zich niet druk maken om hervormingen binnen de justitie. Maar omdat de voorstellen van de vijf referenda van zondag niet het beste instrument zijn. En omdat er de geur van een wraakactie rondomheen hangt.
Update op maandag 13 juni, 7u45: nog nooit zijn zo weinig Italianen gaan stemmen in een referendum. De opkomst was net boven de twintig procent. Daarmee zijn de voorstellen automatisch verworpen.