Italië herdenkt zijn 9/11: de aanslag op Falcone

Ik herinner me nog de fysieke onpasselijkheid toen ik het hoorde. Het ongeloof. Het zal toch niet waar zijn? Het was  aan het einde van een zonnige zaterdagmiddag, vandaag precies dertig jaar geleden. Teletekst ontplofte. Overal gingen telefoons over. Werden tv’s aangezet. Want de maffia had Giovanni Falcone vermoord. Falcone! Een held. Een inspirator. De man die de strijd tegen de maffia op een geheel nieuw spoor had gezet en er voor had gezorgd dat tientallen kopstukken achter de tralies kwamen.

De tv vertoonde beelden van een smeulende krater in een snelweg. Verwrongen staal van auto’s, overal puin. Ongeloof. Woede. Tranen, heel veel tranen.  En daarna een snel geschreven profiel. Mensen die zeiden dat alles voorbij was. Ook mensen die zeiden, en nou basta. Exegeten die uitlegden dat Falcone in de steek was gelaten door de politiek. Insiders die wel tien verschillende complotten onthulden, vaak onderling tegenstrijdig.

Falcone was vermoord, en met hem zijn vrouw en drie lijfwachten. En nog geen twee maanden later werd ook zijn ‘maatje’ vermoord, Paolo Borsellino, en vijf lijfwachten. Een autobom toen hij op een zondagmiddag op bezoek ging bij zijn moeder. Samen waren ze de gangmakers achter het ‘maxiproces tegen de maffia’. Begonnen in 1985, met in de eerste ronde 475 verdachten. In januari 1992 had het Hof van Cassatie in grote lijnen de veroordelingen bevestigd.

Er zijn boekenkasten vol over te vinden. De aanslagen zijn een keerpunt geworden in de strijd tegen de maffia. Sommigen spreken over een Italiaans 9/11. Er is een beroemde foto, gemaakt door fotograaf Tony Gentile, van Falcone en Borsellino samen die je nog steeds overal tegenkomt; het is een van de meest hergebruikte foto’s uit Italië geworden. Italië heeft ter gelegenheid van de 30ste verjaardag van de aanslag zelfs een speciale herdenkingsmunt van twee euro geslagen.

Het verlangen om uitgebreid hierover te gaan schrijven is groot, maar ik beperk me op deze bijzondere dag tot twee hoofdvragen. Waarom was Falcone zo belangrijk? En waarom zijn deze aanslagen een keerpunt geworden?

Waarom was Falcone belangrijk?

Hij heeft laten zien dat je geen Don Quichot hoeft te zijn om de maffia te willen bestrijden. Hij wist het vertrouwen te winnen van een belangrijke gearresteerde peetvader, Tommaso Buscetta. Die doorbrak de omertà, noemde man en paard, en, nog veel belangrijker, gaf inzicht in de manier van denken van de maffia en in de manier waarop die zich had georganiseerd. Het was alsof justitie een woordenboek kreeg voor een taal die zij eerst niet goed begreep.

Falcone bracht ook essentiële vernieuwingen in het justitiële onderzoek. Hij trok de financiële transacties na. Richtte zich niet alleen op het geweld van de maffiabendes, maar ook op de politieke en economische steun voor de georganiseerde misdaad. Werkte het juridische idee verder uit van ‘maffiose samenzwering’, een essentieel element in de processen tegen de maffia – ook een vergrijp waarvan veel Italiaanse maffiabestrijders vinden dat het in heel Europa in de wet zou moeten worden vastgelegd.

Dat kwam allemaal heel effectief samen in het maxiproces. 346 mensen veroordeeld, en in hoger beroep en cassatie werden het er alleen maar meer. Woedend waren de maffiosi, zij die veroordeeld waren en zij die voortvluchtig waren. Zoals Totò Riina, de maffialeider uit Corleone die na een bloedige interne strijd de belangrijkste maffiabaas was geworden. Het was Riina die besloot dat Falcone, die leek te worden benoemd als het nationale hoofd van de maffiabestrijding, moest worden vermoord.

Waren daar op de een of andere manier ook niet-maffiosi bij betrokken? Laat ik daar kort over zijn: er is enorm veel over gespeculeerd, maar nooit iets voor een rechter bewezen.

Waarom waren de aanslagen op Falcone en Borsellino een waterscheiding?

Het was een onderzoekersrechter in Palermo die na de moord op Borsellino vertwijfeld uitriep: ,,Nu is het voorbij.’’ Het bleek precies andersom te zijn. De staat reageerde als nooit te voren. Binnen een half jaar was Riina opgepakt, na decennia van voortvluchtigheid. De maffia beet van zich af met bomaanslagen in Rome en Milaan, maar er volgde nieuwe arrestaties. De wet werd aangescherpt, waardoor veroordeelde maffiabazen op een uiterst streng gevangenisregime konden worden gezet. Nog nooit eerder was de maffia zo in het defensief gedrongen door politie en justitie.

Maar nog wel belangrijker was de verandering in de samenleving, vooral op Sicilië. De aanslagen maakten enorm veel emoties los. Ondernemer en politicus Tano Grasso, die beroemd werd als aanvoerder van een groep mensen die in Sicilië weigerden het ‘beschermingsgeld’ aan de maffia te betalen, zei dat na de moorden de strijd tegen de maffia veel breder is gesteund. Hij verwoordde het zo tegenover het weekblad L’Espresso:

Het echte nieuwe van die periode was dat er een enorme emotionele kracht was losgekomen, een wil om mee te doen in de nieuwe fase van de strijd tegen de maffia. Vrouwen en mannen, meisjes en jongens, buiten de officiële kanalen om. Zo werd de consensus voor de maffia kleiner. Cosa Nostra voelde de groeiende vijandigheid van de samenleving, haar groeiende isolement, wat ertoe leidde dat het aantal mensen dat eruit stapte, toenam.

Er wordt nu minder gemoord. Er zijn al jaren geen serieuze bomaanslagen meer geweest. De gewelddadige, vaak wat primitieve maffia van vroeger is van gezicht veranderd, constateren maffiabestrijders. Het probleem zijn nu niet zozeer de peetvaders, het probleem is het grijze gebied tussen georganiseerde criminaliteit en de ‘bovenwereld’ van notarissen, advocaten, ondernemers, politici die een oogje dicht knijpen. De dood van Falcone en Borsellino was een keerpunt. De rol van de georganiseerde criminaliteit is daarna veranderd, maar niet uitgespeeld.