Ook in Nederlandse bioscopen is nu een Italiaanse film te zien die draait om een omstreden manier om de georganiseerde misdaad de wind uit de zeilen te nemen. Het gaat om de mogelijkheid die justitie heeft om minderjarige jongens en meisjes uit hun gezin te halen, om te voorkomen dat ze de maffiose mentaliteit met de paplepel ingegoten krijgen. Ze worden dan elders ondergebracht, in een gezin of een jongerenwoongroep. De hoop is dat ze op die manier leren dat er ook een manier van leven is buiten de georganiseerde misdaad. Tot hun achttiende. Dan zijn moeten ze zelf besluiten hoe ze verder willen.
De film heet A Chiara, voor Chiara. Technisch zit hij goed in elkaar. De hoofdrolspeelster is een jonge actrice van 17 jaar, Swamy Rotolo, bijna een buurman van regisseur Jonas Carpignano. Zij speelt de dochter van een lasser die bijverdient met drugshandel voor de ‘ndrangheta, de machtige maffia uit het Zuid-Italiaanse Calabrië. Eerder deze maand kreeg ze de ‘David di Donatello’, de Italiaanse variant van de Oscar, als beste actrice.
Maar toch beviel deze film me veel minder dan een andere film over dit thema, die nog te zien is op RAI Play (een soort NPO Plus). Ik zal zo uitleggen waarom. Eerst pak ik nog even mijn aantekeningen erbij van het gesprek dat ik enige tijd geleden had met de rechter die dit bijzondere project voor minderjarigen heeft bedacht. Roberto Di Bella heet hij, en hij heeft decennialang in het zuiden gewerkt.
Vicieuze cirkel
Di Bella vertelde dat hij in zijn lange carrière goed zicht heeft gekregen op de dynamiek van de ‘ndrangheta. Familie is alles, zegt hij. Dat betekent dat de criminele mentaliteit van vader op zoon en soms op dochter wordt overgedragen.
Die kinderen ademen een misdadige cultuur. Ze zijn van jongs af aan gewend aan geweld, aan het gebruik van wapens. Ze zien hun familieleden vermoord worden en voor hen is het enige mogelijke antwoord keiharde wraak. De politie, de staat, de overheid, dat is hun vijand. Sommigen hebben onder hun voet het wapen van de carabinieri laten tatoeëren zodat ze dat voortdurend kunnen vertrappen. Het is een heel gesloten cultuur. Ze denken dat dit alles is, weten niet dat er een andere wereld bestaat, met andere regels. Er is geen ik, alleen de familie. De vrijheid om te denken is heel beperkt. Het is een vorm van indoctrinatie, een vicieuze cirkel. De staat moet deze onfortuinlijke kinderen een alternatief bieden.
Di Bella vertelt dat hij op een gegeven moment vertwijfeld constateerde dat hij als kinderrechter de zonen voor zich zag van de vaders die hij eerder als strafrechter had veroordeeld. Of de jongere broer van een veroordeelde jongen. Alsof het een wetmatigheid is waaraan je niet kunt ontkomen. We willen laten zien dat het anders kan, dat er alternatieven zijn, vertelde Bella. Zijn project, dat wordt gedragen door een grote groep hulpverleners, is daarom Liberi di scegliere gedoopt. Vrij om te kiezen.
Niet onomstreden
Het is niet onomstreden. Een Milanese rechter die ook betrokken is bij het project, vertelde me dat lang niet iedereen zich realiseert hoe verstikkend zo’n maffiose cultuur kan zijn. In wezen is dit niet anders, zei ze, dan ontzetting uit de ouderlijke macht als er sprake is van ouders die drugs gebruiken of hun kinderen mishandelen. Maar critici vinden zo’n stap in het geval van een maffiose familie sowieso te ingrijpend – ook al is er een uitgebreid protocol voor opgesteld voordat een kinderrechter daartoe kan besluiten.
En daar komt mijn bezwaar tegen de film A Chiara vandaan. In het verhaal gaat de jonge Chiara vasthoudend op zoek naar de reden dat haar vader regelmatig ’s avonds wegglipt. Gaandeweg realiseert ze zich dat hij ook een drugssmokkelaar is. Maar de man gedraagt zich als een liefdevolle vader. Geweld is er nauwelijks in de wereld van de vijftienjarige Chiara zoals de film die schetst. Dan is de stap om haar ouders uit de ouderlijke macht te ontzetten, wel erg ingrijpend.
Dat is anders in die film die nog op RAI Play te zien is en die naar het project van Di Bella is genoemd, Liberi di scegliere. Daarin wordt beter geschetst hoe een opgroeiende jongen vast kan komen te zitten in een maffiose cultuur waaraan hij zich nauwelijks kan ontworstelen. Over het project is ook een documentaire gemaakt uit 2020, Sons of honour, mede financieel gesteund door het Nederlandse filmfonds. Ik heb deze niet gezien, maar uit de trailer valt op te maken dat ook daarin het verstikkende karakter van opgroeien in een maffiose cultuur meer aandacht krijgt. Een veelzeggend citaat:
Als je geboren wordt binnen de ‘ndrangheta ligt je lot eigenlijk al vast.
Je hebt geen keuze, is het idee. Omdat je je niet kunt ontworstelen uit de wereld, of omdat je niet beter weet. En daar wil Di Bella en al die mensen die zich inzetten om jongeren wél een keuze te bieden, iets aan doen.